•  جغرافیای سیاسی
    مدیر گروه
    دکتر محمدرضا حافظ نیا

آمار و اطلاعات

جغرافیای سیاسی به عنوان یکی از شاخه‌های علوم جغرافیایی به مطالعه بعد سیاسی فضای جغرافیایی می‌پردازد. بدین معنی که در فضای جغرافیایی اعم از مقیاس محلی تا جهانی و فراکروی پدیده‌ها و ساخت‌هایی وجود دارند که اساساً ماهیت فضایی/ جغرافیایی دارند و با مؤلفه سیاست درآمیخته‌اند. از این رو، جغرافیای سیاسی از آن دست معارف بشری است که از ماهیت ترکیبی برخوردار است که دو مؤلفه اصلی جغرافیا و سیاست در آن اهمیت ذاتی دارند. در عین حال، موضوع ترکیبی جغرافیای سیاسی به صورت پدیده های بسیط در فضای جغرافیایی خواه به صورت عینی و ذهنی و خواه به صورت آشکار و پنهان واقعیت و نمود مییابند؛ مانند: قلمروسازی و قلمرو پایی، حس و عاطفه مکانی/فضایی، وطن گرایی و تابعیت، کشورها، ایالت ها، مرزها، پایتخت‌ها، مکان های مرکزی، دولت های محلی، ساخت های فضایی - سیاسی منطقه ای، قلمروهای ژئوپلیتیکی، فضاهای جغرافیایی بحران زده، کنش های فضایی در مقیاس های مختلف، دینامیسم فضا و سیاست، تجلی های فضایی کنش متقابل سیاست و جغرافیا، الگوهای فضایی رأی و انتخابات، حوزه بندی رأی، تقسیمات کشوری، آمایش و سازماندهی سیاسی فضا، مدیریت سیاسی فضا، جغرافیا و استراتژی ملی، گردشگری، صلح و امنیت، محیط زیست، مهاجرت های بین‌المللی، نظام های منطقه‌ای و جهانی و...
بنابراین، بُنمایه فلسفی جغرافیای سیاسی را مکان‌ها، فضاها و پدیده‌هایی تشکیل میدهند که از درآمیختگی جغرافیا و سیاست به وجود آمدهاند. به عبارتی، آن دسته از ساخت‌ها و پدیده‌های فضایی/جغرافیایی که دارای ارزش سیاسی، هویت سیاسی و یا کارکرد سیاسی می‌باشند، موضوع مطالعه رشته جغرافیای سیاسی و گرایش‌های تخصصی آن می‌باشند. آن بخش از مباحث جغرافیای سیاسی که با مؤلفه قدرت پیوند می خورد و به عبارتی از تعامل جغرافیا، سیاست و قدرت ناشی می شود، در قلمرو موضوعی «ژئوپلیتیک» به عنوان یکی از شاخه‌های تخصصی جغرافیای سیاسی قرار می‌گیرد. توسعه این گونه مطالعات و کشف قانونمندی ها و مدل‌سازی روابط متقابل بین متغیرهای سیاسی - فضایی می‌تواند راه را برای کاربردی کردن علم جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک در زمینه کشورداری و روابط خارجی، به ویژه آمایش و مدیریت سیاسی بهینه مکان ها و فضاهای جغرافیایی (کشورها، واحدهای سیاسی/ فضایی درون کشوری، شهرها و مکان های مرکزی، مرزها و...) و نیز امنیت داخلی و ملی کشورها و نیز روابط خارجی با سایر کشورها هموار نماید. همچنین تجزیه و تحلیل جغرافیایی تحولات و بحران های جهانی و منطقه ای و درک صحیح از ماهیت و چگونگی رفتار سیاسی دولت ها در سطوح ملی، منطقه ای و جهانی و واگرایی و همگرایی آن ها، از آن حیث که دارای منشأ جغرافیایی و فضایی می باشند، ضرورتی است که باید به دست جغرافی دانان سیاسی انجام پذیرد.
تاریخچه تاریخ جغرافیای سیاسی در جهان به نیمه قرن 18 و به زمانی که «آن رابرت ژاک تورگو» فیلسوف، جغرافیدان و سیاستمدار فرانسوی این واژه را در سال 1751م در قالب طرح کتابی با عنوان «جغرافیای سیاسی» در دانشگاه سوربن و نیز ایمانوئل کانت فیلسوف و جغرافیدان آلمانی در سال 1757م در دانشگاه کونیسبرگ آلمان به کار برد و مفهوم سازی کرد بر می گردد. سپس این علم با اقدامات و آثار دانشمندانی چون فردریک راتزل جغرافیدان سیاسی آلمانی در اواخر قرن 19 توسعه یافت. در حال حاضر جغرافیای سیاسی در جهان به عنوان یک رشته مستقل دانشگاهی یا به عنوان گرایشی از جغرافیای انسانی مطرح است. در ایران جغرافیای سیاسی بعد از انقلاب اسلامی به عنوان یک رشته دانشگاهی رشد و توسعه یافت. اولین پذیرش دانشجو برای دوره دکتری جغرافیای سیاسی در قالب گرایشی از رشته جغرافیای انسانی در سال 1366هـ.ش توسط دانشگاه تربیت مدرس انجام شد. بنابراین در ایران اولین دوره دکتری جغرافیای سیاسی در دانشگاه تربیت مدرس با همکاری اساتیدی چون دکتر دره میرحیدر، دکتر عزت اله عزتی و دکتر حسین شکویی راه انداری شد که در این دوره آقایان محمدرضا حافظ نیا و یداللَّه کریمى‏پور شروع به تحصیل نمودند. آقاى دکتر محمدرضا حافظنیا به عنوان اولین فارغالتحصیل جغرافیاى سیاسی و نیز اولین فارغ التحصیل دوره های دکتری رشته های مختلف دانشگاه تربیت مدرس، در بهمن ماه 1369هـ.ش توانست از رساله دکترى خود تحت عنوان «نقش استراتژیک تنگه هرمز» دفاع کند.
برنامه دوره کارشناسی ارشد رشته جغرافیای سیاسی در سال 1371هـ.ش توسط دانشگاه تربیت مدرس تهیه و به تصویب شورای عالی برنامه ریزی رسید و برای اجرا به دانشگاههای مختلف کشور ابلاغ گردید. همچنین با پیشنهاد دانشگاه تربیت مدرس برنامه رشته مستقل جغرافیاى سیاسى در دوره دکتری در تاریخ 30/1/1377 به تصویب شوراى عالى برنامه‏ریزى رسید و به دانشگاه‏هاى کشور ابلاغ گردید. بنابراین خاستگاه جغرافیاى سیاسى در ایران به عنوان یک رشته مستقل در هر دو مقطع دکتری و کارشناسی ارشد، گروه جغرافیاى دانشگاه تربیت مدرس می باشد. گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس با انتزاع از گروه جغرافیا، در مجموعه دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس و در اوایل سال 1393 هجری شمسی تأسیس گردید و آقای دکتر محمدرضا حافظنیا با حکم رئیس محترم دانشگاه تربیت مدرس به عنوان اولین مدیر گروه جغرافیای سیاسی منصوب شد.